IL LUOGO, STORIA, LINGUA E LE PERSONE DELLE ALPI COZIE HOME PIEMONTESE PERSONE TERRITORIO STORIA ESPAÑOL

cerca nel WWW cerca in legart.it Sèrnia 'd leture ëd pöesie Piemonteis Noust paire Mësure Piemontèise La favola dël lassé core Grafìa L'università dle crave Viva ij Spus Dialogo di un migrante Bagnolese L'amor Condivision Podèj pituré... L'architet giövo e sò papà La roul e la pianta d'frole N’an fa Maretera Ciass per na passà A Dionis Ënciarm Mé di'd nàssita Parole 'l bec tôrsù Cioche d'j mort La comedia dla vita Fè guera con la pinta La levr e 'l fusil

( Ecco uno scritto nella nostra parlata che spiega in poche parole il travaglio delle nostre genti. Scritto da un anonimo rivisto e corretto da Guglielmo Borda ) UNIVERSITÀ DLE CRAVE Quand as parla d’università, s’antend n’istitut d’ordin superior ch’a conferis a chi la frequenta un particolar tìtol giurìdich: “LA LAUREA” Sue radis an linea ‘d màssima a son ëd l’età ‘d mes e a j’ero sènter ëd sapiensa per afermé costa o cola dutrin-a filosofica. An’Italia, le pì antiche a son cole ëd “Salerno” dël sécol décim e cola ëd “Bologna” dël dodicesim sécol, dova da na scòla ‘d lege as forma e potensia la vera UNIVERSITÀ con le facoltà ‘d MEISIN-A e FILOSOFIA. Dapress tante àutre as formo ,mi arcòrdo mach la pì veja dël Piemont cola ëd Vërsej dël 1228, e cola ëd Turin dël 14O5. Ma a l’è probabil che tanti piemontèis a sapìo nen che mach a 60/70 chilomèter da Turin sij mont ëd le valade dël Pelìs as trova, dita polémicament: L'UNIVERSITÀ DLE CRAVE (adess musé për arcordè) fondà da pastor protestant Valdèis për dé n’istrussion ai montanar përsequità da la secolar egemonìa dla cesa Catòlica. Ma l'agetiv Valdèis arciama a la ment na cesa e na region. Dzoratut na cesa Evangelica motobin ativa ‘n Italia da tanti secoj, as trata dla pì antica comunità nen catòlica ch’a l’ha vivù an nòstre tère ant l’epoca ed l’arforma protestanta. Valdèis a indica ‘dcò na part a ponent dël Piemont andova doe valade (PELIS e CHISON-GERMANASCA) së slontano da Pineròl vers le Alp ciamà , ancora al di d' ancheuj “LE VALADE VALDEISE”. Contut a l’e nen la comunità religiosa, ne colt tòch ëd Piemont ad avej dàit le origin al nòm Valdèis. As parlava già ant l'età ‘d mes, da quand el comerciant “Pietro Valdo” nait a Lion ant ël 1140 a decid d’arnunsé a sòi guadagn e a na rica vita. A lassa darera sò passà e a pija a model la vita umil e pelirant ëd j’apòstoj, avend come nòrma për la divulgassion ‘d soa fé: ël SERMON DLA MONTAGNA con ij precet ëd Crist ai dissépoj scond Maté (X5-42) ij dissepoj ed Valdo “ij pover ed Lion” censor ëd le spatus e dla corussion dij prèive a peregrino da pais a pais, da ca a ca portand le parole dël ver: Chërdo. Autri compagn ëd comersi ’d Valdo mentre a bato ij mercà e a buto la mercansia ’n vista a perdo nen l’ocassion per critiché ël clero catòlich. As peul dise che da sì a s’anviara ël nòm Valdèis per el mond. Ma sta predicasion laica a l’e nen bin vista dal Vësco ‘d Lion e ant ël 1179 ël papa Alesandr III a coferma a Valdo e sòi dissepoj la proibssion a prediché sensa la contenta vëscovil. Valdo che fin-a a col moment a l’avia mai dëscontradì l'autorità dla cesa Roman-a arten antlora ‘d butése contra a la proibission pontifical e con sò anlev arpìja a prediché ël verb Evangélich.  Ma nen mach lòn a fà, s’ancala ‘dcò a tradùe an patoà (Dìalet provensal parlà 'n tanti sit ed la diaspora.) la Bibia e sòn a l'era për la cesa “ERESIA”. Per l’autorità d’antlora-a l’era pericolos porté la vos ‘d Dé a la portà dël popol, parei a l’era tant facil da capì mentre lor an latin a podio mastrujela mej. A l'avìo peui nen tuti i tòrt le autorità; ste bibie stampà an còdes cit, scrit an carater mnù për fé economia, ma pì che d’àutr per giuté ‘l traspòrt dë scondion. Schivand ij contròl a rivavo an baite drocà, an casopole veje, an cusin-e scure, ant stansiot stërmà ma viv andova la letura e ël coment dla vos ed Dé a l’ha giutà a forgie ‘n popol sempi. Ste cite Bibie a son ëstàit ‘dcò le reis ëd la cultura Valdèisa , ant cole scòle dla valada scondùe ant le stale, andova as mostrava che le guère as vincio, ’dcò con le arme dla cultura. Për parei soa dzubidiensa a ven denunsià dal neuv vësco ‘d Lion Gioann “Bellesmains” e Valdo e sòi compagn a veno condanà (1184) ant ël concil ëd "Verona". Antant che Valdo a ven scomonicà, San Fransech d'Asiss che a l'avìa fàit l'istessa sernìa ‘d vita a ven canonisà ma chiel a l'ha anginojase ai pè dël Pontefis ciamandìe perdon.  Ma ai Valdèis la condana i piega nen al contrari a-j fà aumentè la resistensa a la repression. Antant ël moviment as fà conosse ant l’“Europa” ocidental e sentral, specialment ant la Fransa dël mesdì, ant l’“Aragogna” e an “Boemia”. Ant l’“Italia”, an sènter ëd Milan andova la contestassion a l’era ,’d ca, a son ativ ij dissepoj “d’Arnaldo da Brescia” e as parlava già dij pover Lombard; ij Valdèis an mes a tant fërvent a l'han temp d'organisese an cesa dissidenta con soe regole. La repression da part ëd le autorità catòliche tut subit legera as fà sempe pì dura: dal secol XIII al secol XVII a ven-o përseguità sia da part eclesiastìca che da part dij prinsi. Lj Valdèis ansem ai “Albigesi” a son ëstàit dëspers da la crosìa bandìa da papa Inocens III e ant ël 1209 a van an contra a na persecussion che ij stòrich a son nen anterdoà da ciamelo “GENOSSIDI”. Contut tanti as salvo trovand arfugi an le valade dle “ALPI COZIE” për ël motiv ch’a j’ero pòst che da secoj a vivìo popolassion fidel a l’EVANGELI e sit economicament pòver an crisi për le invasion sarasine. Ma ant el secol XVI për ordìn ëd Fransèch I rè ‘d Fransa, la repression a ripìa sensa treva e antlora s'arfugio ant le valade piemontèise dantorn a Pineròl e Tor Pelis. Ant col perìod ij Valdèis a s’avzino a l’arforma e ant ël 1532 con ël sìnod ëd “CHANFORMAN” (val Angrògna) a aderìso a l’ arforma "Svissera" moderant ij prisipi che hai dividìo. An sëguit a un tentativ ëd solevament ant la prima dl’ani 1655 le trupe piemontèise a l'han fà-ne un massacri. Sta prima ‘d sangh la responsabilità a ven nen tant arconossùa al duca regnant Carlo Emanuel II ancora giovo ma a soa mare Cristin-a ëd Fransa che për longh temp a l'ha tenù le rëdne dle stat Sabàud. An costi trist moment la fratlansa protestanta a manifesta ël sò arsentiment e ël prim ch'as comeuv a l’e “OLIVERO CROMWEL” ch'a pija la difèisa dij Valdèis colpèivoj d'avej vorsù serve Dé second la purëssa Evangelica. Con le potense protestante àrbiter dla situasion a ven concordà për iscrit a Pinerol un tratà che conced ai Valdèis ëd pratiche ël pròpi cult an drinta ai confin dle valade che a l’avìo stabilìsse. Ij Valdèis a confermo che a l’e nen soa intension varie l’ordin social ma che lòr a s’ocupo mach ëd fedeltà Evangélica e arvendico l’autonomìa ed soa fè. Sua dutrin-a a l’ha na dissiplin-a moral ëd rigorosa osservansa dij «SERMON DLA MONTAGNA»: l’arfud al giurament, a la fandònia, a la pen-a ‘d mòrt, a la negassion ëd la validità dle «SACRE SCRITURE» ch'a son la fondamenta dël cult praticà col guida ‘d retor o missionari itenerant (ciamà barba). Aj’ero ciamà ëdcò pastor, tanti a l’avìo studià ant ij Canton Svisser, specialment a “GINEVRA”, ël senter dël protestantèsim pì important; dle vire a rivavo a ca compagnà da na sposa ‘d cole part lì. As butavo a disposission ëd la comunità; dop avej travaja a posavo j’atrass ant un canton e a tenìo sermon an cese umij ciamà «CIABAS». A j’ero bicòche gròse, con tèit ëd paja për arparese da la pieuva e fiòca, ël paviment an batù ‘d tèra, con banch rùstich, al senter ël pulpit për esse pì avzin ai fedej. Soe funsion a finìo nen lì, a l’avìo ‘dcò cola ‘d l’istrussion, an veje stale andova a butavo a la sosta le crave, quàich banch sgangherà a funsionavo da scòla. Però a-j ero la vantarìa dij Valdèis, an confront con le popolasion catòliche ch’a savìo në lese në. scrive. Ma sòn a-j ero motiv ‘d paura per Vitorio Amedeo II, ch’a sta pì nen ai pat, s’arcorda con Luis XIV e an comenso na përsecussion ancora pì violenta contra ij Valdèis obligand un bon numer a la përzonìa o la emigrassion(1687-1689) ant la toleranta “SVISSERA, patria ‘d CALVINO”. A dura tre ani l'esil ma la neuit tra ël 26 ël 27 agost ëd l'ani 1689; mila suvravivù a laso ël lagh “Lemant” press “NYON”. Dòp na lunga marcia ciamà «GLORIOS RIMPATRIAMENT» che gnanca l'esèrcit fransèis ansema a col del Duca , ‘d Savòia , fort ëd 22.000 soldà a riesso nen a fërmé. A rivo ël 6 stèmber al vilagi “BALZIGLIA” e ansima a un spron ròcios dit ël “CASTEL” a resisto set lungh mèis, durant l’invern rìgid del 1689-9O. A rompo l'assedi ël 25 magg al cant dël salm 68 dit dle bataje: Che De as mostra e ant un sludi  as veddrà el pòst abandonà  dij nemis despers e spaventà  ël camp scaperà dë ‘dnans. Edcò ël brut temp hai dà na man e për un pasagi squasi impossìbil a laso ël Castel Ormai a son a ca, giutà ‘dcò dal neuv quadèr politich: Vitòrio Amedeo II sospeta la Fransa d’anession dël Piemont, s’alea con “Guglielmo d’Orange” e aferma guèra a rè Luis. An montagna a-i e ël caòs ma për ij Valdèis a veul di ,’n pòch ëd tranquilità. Apress alternand vicende nè bele né brute ‘n mes a tante bòte as riva al 1848 e ij Valdèis con la legislatura “Albertin-a” oten-o ël dirit a la parificassion con ij Catòlich. A dirit civij otnù as giunta la simpatìa dël general Anglo-Canadèis “John Charles Beckwith” che ansema a un sostegn moral e finansiari a consent a lòr ëd consalidé l'organisassion e a buté le fondament ëd seminari, scòle, imprèise editorial. Na scòla ‘d teologia, istituìa a “TORRE PELLICE” e ant ël 1861, spostà a “FIRENZE” e peui a “ROMA” e ant ël 1922 sgrandìa , ‘n UNIVERSITÀ VALDEISA. As peul dise che sta università a l’é ‘l lieto fin ëd cola “UNIVERSITA DLE CRAVE” inissià tanti secoj prima an mes a tanti sacrifisi e paure.

Vi preghiamo di comunicare la vostra visita inviare domande o commenti su questo sito Web 
Questo sito è nato il: 08 luglio 2002 ed è stato completamente ristilizzato il: 07 ottobre 2007